Środa Śląska

  Historia miasta

Od najdawniejszych czasów przez Śląsk przebiegały ważne szlaki handlowe, łączące Europę wschodnią z zachodnią. Powstawały przy nich liczne osiedla, w których wędrujący kupcy, poza wymianą towarów, mogli odpocząć po trudach podróży. Osady te z biegiem czasu stawały się centrami życia gospodarczego, politycznego i kulturalnego. Przy jednym z takich szlaków, już w XII wieku powstała osada targowa o nazwie Środa, nazwę swą zawdzięcza targom odbywanym tutaj w każdą środę tygodnia.

Przekształcenie się Środy z osady targowej w ośrodek o charakterze miejskim rozpoczęło się za panowania księcia śląskiego Henryka Brodatego (1202-1238) i związane było z jego działalnością zmierzającą do powiększenia znaczenia gospodarczego i politycznego Śląska, jako programu zjednoczenia Polski. Drogą do tego celu była przede wszystkim planowa działalność osadnicza, która miała doprowadzić do zasiedlenia słabo zaludnionych terenów Śląska. Wydaje się, iż książę lokując Środę, pierwotnie na prawie flamandzkim, a później na magdeburskim, dążył do znalezienia odpowiedniego wzorca prawnego dla wsi i miast, który mógłby być stosowany w zakrojonej na szeroką skalę przebudowie gospodarczej Śląska. Dokument lokacyjny Środy nie zachował się, wiemy tylko, iż na początku XIII w. otrzymało prawo flamandzkie, które w 1235 roku zastąpiono magdeburskim. Prawo to zaadoptowane do miejscowych potrzeb, uległo modyfikacji, tak iż w konsekwencji doprowadził do wykształcenia się nowej odmiany prawa magdeburskiego, zwanego prawem średzkim. Różniło się ono od magdeburskiego głównie tym, iż w większym stopniu podporządkowało miasta jego właścicielowi, ograniczając tym samym samorząd miasta. Prawo średzkie od XIII do XIV stało się wzorem dla 115 miast lokowanych w tym okresie na obszarach: Śląska, Wielkopolski i Małopolski, np. Opole, Trzebnica, Kalisz, Łęczyca, Wieliczka i Radom.

Przemianom o charakterze społeczno - prawnym związanym z lokacją miasta, towarzyszyły przemiany w zabudowie. Miasta nie założono na nowym terenie, przebudowano jedynie dawną osadę, przystosowując ją do nowych miejskich potrzeb. Dawny wrzecionowaty kształt placu targowego osady, zachował w okresie planowanej przebudowy swój charakter, pozostając centrum miasta - rynkiem. Wybiegały z niego prostopadle po trzy ulice w kierunku północnym i południowym, które dzieliły teren miasta na działki budowlane. Nieco później wytyczono równolegle do rynku dwie ulice, obecnie nazwane Daszyńskiego i Kościuszki. Miasto w swym kształcie zbliżonym do kwadratu, zajmowało teren ok. 16 hektarów (równy wielkości 1 łanu flamandzkiego). Dokonujące się przemiany znalazły swe odbicie w zmianie dotychczasowej nazwy Środy, którą zaczęto nazywać Nowy Targ, łacińskie Novum Forum, niemieckie Neumarkt. Po raz pierwszy nazwano Środę miastem w dokumencie z 1238 roku. W bezpośrednim sąsiedztwie miasta istniały wówczas wsie: Flamischdorf - Bielany, Probstei - Probostwo, okolice kościoła Najświętszej Marii Panny, Pfaffendorf - Popowice, ulica Sikorskiego, włączone do miasta w 1922 roku.

Powstało w tym okresie wiele budowli, które służąc mieszkańcom przez stulecia, po wielokrotnych przebudowach zachowały się do naszych czasów. Na przełomie XII i XIII w. wybudowano w stylu romańskim kościół św. Andrzeja. Z XIII w. pochodzi też szpital dla trędowatych wraz z kościołem N.M.P. W 1266 roku w północno - zachodnim narożniku miasta, istniał już zamek kasztelański, będący siedzibą namiestnika księcia. Po przejściu Środy pod panowanie czeskie, funkcję kasztelana przejął burgrabia. W 1283 r. wybudowano Dom Kupców, który obok sąsiadujących z nim kramów był centrum handlowym miasta. Wiek XIV był dla Środy okresem szczególnie pomyślnego rozwoju. Poza innymi czynnikami mogło to wypływać z faktu, iż było to w dziejach Środy jedyne stulecie, w którym nie zaznała ona okropności wojny.

Najistotniejszym wydarzeniem dla Środy w tym wieku było jej przejście pod panowanie czeskie. W 1327 r. Księstwo Wrocławskie stało się lennem, a w 1335 r. po śmierci księcia Henryka IV, włączone zostało w granice Królestwa Czeskiego. Tym samym dla Środy rozpoczął się okres ponad sześćsetletniego pobytu poza granicami Polski.

Intensywnie rozwijało się rzemiosło, zorganizowane w cechy. Poza regulowaniem spraw zaopatrzenia, produkcji i zbytu, spełniały one również funkcje: religijne, kulturalne, wojskowe i samopomocy. Pierwsze znane statuty cechowe zatwierdziła rada miejska w 1348 r. - krawców, 1382 r. - kuśnierzy, 1386 r. - szewców, piekarzy, sukienników. Często rzemieślnicy tej samej branży mieszkali na jednej ulicy, w efekcie czego nazwa wykonywanego na niej rzemiosła stawała się również nazwą ulicy. Dzisiejsza ulica Kościuszki do XVII w. nazywana była Tkacką, ulica Kolejowa -Rzaźniczą, a Kilińskiego - Piekarską, a następnie Ślusarską.

Zapewne już od początku swego istnienia Środa była dużym ośrodkiem uprawy winogron, a tym samym produkcji wina, które zaliczano do najlepszych na Śląsku. Fakt ten znalazł odzwierciedlenie w herbie miasta, w którym po prawej stronie, na złotym polu znajduje się wizerunek orła śląskiego koloru czarnego, po lewej zaś na srebrnym polu kiść winogron. Na herbie miasta wzorowane były zarówno najstarsze jak i późniejsze pieczęcie władz miejskich.
Lata spokoju i pomyślnego rozwoju gospodarczego sprzyjały rozbudowie miasta. Kontynuowano rozpoczętą w końcu XIII w. budowę murów obronnych, które zastąpiły, być może wcześniej istniejące, obwarowania drewniano - ziemne. Część funduszy na ten cel uzyskano od króla Jana Luksemburskiego, który w 1341 r. podarował miastu dziesięcioletni czynsz płacony mu przez żydów średzkich. Po zakończeniu budowy, mury miały ok. 4,5 metra wysokości, 1,2 metra szerokości, posiadały 45 bastei oraz 8 wież, z których cztery pełniły funkcje bram. Dostępu do murów utrudniały wybudowane w tym czasie fosy, szerokości kilkunastu i głębokości 5 - 6 metrów. Obronę i konserwację murów przydzielono określonym cechom: Wieżę i Bramę Wrocławską - zegarmistrzom, Bramę Legnicką - karczmarzom, ślusarzom i garncarzom, Świdnicką - krawcom a Rzeźnicką - rzeźnikom.

W latach 1378 - 1388 przebudowano romański kościół parafialny św. Andrzeja. Na pokrycie kosztów przebudowy, proboszcz sprzedał należącą do parafii wieś Popowice. Nie wystarczyło to jednak na całkowitą przebudowę, dlatego przebudowano w stylu gotyckim tylko prezbiterium przykryte monumentalnym, stromym dachem, który do dziś góruje nad miastem.

W czternaście lat po przebudowie kościoła parafialnego, zakończono budowę wieży dzwonniczej. Miała ok. 33 m. wysokości, dach w kształcie piramidy wys. 11 m., którego szpic wieńczyła pozłacana kula. Uległ on ziszczeniu w wyniku burzy w 1598 r. Najprawdopodobniej z końca XIV w. pochodzi wieża ratuszowa, która spełniała funkcje więzienia.

W pierwszej połowie XV w. Królestwo Czeskie, w tym także i Śląsk były widownią wojen husyckich. W latach 1428-31 na szlaku wypraw wojennych husytów, znalazła się Środa i okolice. Najgorszy w skutkach był napad husytów w 1428 r., kiedy to ograbili miasto, spalili klasztor i kościół Franciszkanów.

Okres bezkrólewia i walk o koronę czeską, jaki nastąpił po wojanach husyckich i trwał do połowy XV w., sprzyjał gwałtom i rozbojom dokonywanym przez wojska czeskie, węgierskie i polskie biorące udział w tej walce. Słabość władzy państwowej w tym okresie, umożliwiała dokonywanie nadużyć również jej przedstawicielom. m.in. licznych nieprawości dopuścił się burgrabia średzki Leonard Azenheimer, którego za dokonane gwałty i rozboje stracono na rynku 13 VI 1446 r. Jego losy stały się kanwą, powstałej w drugiej połowie XV w. pieśni ludowej, zaliczanej do najstarszych na Śląsku.
Wiek XV to okres szczególnie intensywnego rozwoju rzemiosła w Środzie. Rosnące znaczenie rzemieślników uwidoczniło się w tym, iż w roku 1444 po raz pierwszy rzemieślnik został wybrany burmistrzem miasta. Rozwój rzemiosła, a tym samym i handlu, poza ogólnym bogaceniem się miasta powodował zaostrzanie się antagonizmów między bogatą a biedniejszą ludności miasta, w efekcie czego dochodził o do wystąpień przeciwko patrycjatowi, skupionemu wokół rady miejskiej. Do pierwszego wystąpienia przeciwko radzie doszło już w 1376 r., kolejne z 1418 r. skierowane było przeciwko burmistrzowi, który bardziej dbał o swój własny interes niż miasta.

Pomyślność gospodarcza, jaki zapewne rosnące znaczenie rady miejskiej, doprowadziły do budowy nowego ratusza. Najprawdopodobniej wybudowano go na miejscu wcześniejszego ratusza. Budynek opiera się na planie litery L, skrzydło krótsze - północne połączone zostało z wcześniej wybudowaną wieżą więzienną. Bryła ratusza, przez dobudowanie do niego w późniejszych okresach wielu budynków, jest dziś mało czytelna i gubi się w rozległym bloku śródrynkowym. Obok najokazalszej sali rajców wyróżniającej się gotyckim sklepieniem, znajdowały się w nim pomieszczenia wagi miejskiej, sądu i szynku. Ze skromnego wystroju zewnętrznego, zachowała się dekoracja szczytu południowego z wnękami okiennymi z piękną dekoracją malarską, krenelarz najlepiej widoczny w skrzydle północnym oraz portal kamienny w przejeździe północnym.

W połowie XV w. ukończono odbudowę kościoła franciszkanów pod wezwaniem św. Krzyża, z przylegającą do niego od strony północnej kaplicą św. Antoniego. Po wielokrotnych przebudowach, zachowały się do chwili obecnej dwa gotyckie portale - północny i zachodni. 
W XVI wieku miały miejsce doniosłe zmiany polityczno - społeczne, które przełomowo wpłynęły na życie mieszkańców Środy. W 1526 r. Śląsk na okres przeszło dwustu lat wszedł w skład wielonarodowego państwa Habsburgów austriackich, co miało bezpośredni wpływ na codzienne życie średzian.

Początek XVI w. to okres dalekosiężnych zmian w kościele katolickim, zapoczątkowanych wystąpieniem Lutra w 1517 r. Zasady kształtującej się wówczas nowej wiary ewangelickiej, znalazły wielu gorliwych zwolenników również w naszym mieście. Dokonał się podział mieszkańców na katolików i ewangelików, którego dobre i złe konsekwencje towarzyszyły miastu przez następne stulecie. Katolickie kościoły św. Krzyża i św. Andrzeja przejęte zostały przez ewangelików. Stanowili oni też większość w radzie miejskiej, co zapewne potęgowało istniejący konflikt religijny.

Kolejnym ważnym wydarzeniem w tym wieku było wykupienie urzędu wójta przez radę miejską w 1570 r. Od tego czasu, całość spraw związanych z zarządzaniem miasta, przeszła w jej ręce. Należy tu podkreślić stosunkowo późne wykupienie urzędu wójta, inne miasta śląskie dokonały tego wiele lat wcześniej. Być może spowodowane to było zachowawczością prawa średzkiego lub też słabością miejscowego patrycjatu.
Rozwój rzemiosła w tym okresie sprzyjał powstawaniu nowych cechów: 1514 r. - garncarzy, 1550 r. - zbiorczego cechu ślusarzy, rusznikarzy i zegarmistrzów,
1528 r. - lniarzy,1586 r. - stolarzy,1596 r. - kołodziei.

Założone ok. 1428 r. Bractwo Kuszników w Środzie w 1553 r. przekształciło się w Związek Strzelecki, który przetrwał do lat 40-tych XX wieku. W pierwszym okresie swego istnienia odgrywał on istotną rolę, jako czynnik wzmacniający obronność miasta. Z biegiem czasu rola ta malała, aż do momentu, gdy stał się organizacją o charakterze towarzysko - rozrywkowym. 
W wieku XVI prowadzono liczne prace remontowo - budowlane, których efekty przez długie lata służyły wygodzie mieszkańców miasta. W 1536 r. obok czterech już istniejących bram wybudowano piątą zw. Nową lub Piekarską, znajdowała się ona przy dzisiejszej ul. Kilińskiego. Brama miała ułatwić połączenie miasta z licznymi ogrodami i łąkami znajdującymi się poza murami miejskimi.

W 1541 r. przystąpiono do budowy nowych wodociągów, gdyż istniejące nie wystarczały do prawidłowego funkcjonowania miasta.

W 1552 r. przebudowano grożącą zawaleniem Piwnicę Ratuszową. W trakcie przebudowy dobudowano piętro i połączono je z salą rajców, powiększając tym samym pomieszczenia dla rady miejskiej. 
W 1567 r. ponownie wybrukowano drogę przed Bramą Wrocławską, a kilka lat później przed Bramą Legnicką.
Pierwsza połowa XVII w. była najbardziej niepomyślnym okresem w dotychczasowych dziejach Środy. W latach 1618-1648 toczyła się jedna z najbardziej wyniszczających wojen czasów nowożytnych. Dla Środy był to okres największych zniszczeń i niezliczonych cierpień jej mieszkańców. Niemal każdego roku, dłużej lub krócej stacjonowały w mieście wojska obu walczących stron dokonując gwałtów i rozbojów. Po wojnie miasto było w większości zniszczone, pozostało w nim tylko ok. 40 rodzin. Zniszczeniu uległ XIV-wieczny szpital i kościół św. Mikołaja. Szpital odbudowano, a ruiny kościoła rozebrano w 1765 r. Pożar w roku 1634 zniszczył kościół św. Andrzeja. Jeszcze wcześniej bo w 1620 r. uległ zniszczenia kościół św. Krzyża, zaś kościół N.M.P. zamieniono w stajnie dla koni.
Drugą połowę XVII w. charakteryzuje odbudowa ze zniszczeń wojennych. Przystąpiono do niej jeszcze w trakcie wojny. W wigilię Bożego Narodzenia w 1645 r. odezwały się po raz pierwszy dzwony, zawieszone w odbudowanej wieży. Jeden z nich zachował się do chwili obecnej. W odbudowanym kościele parafialnym św. Andrzeja zamontowano w 1699 r. organy, a w 1716 r. barokowy ołtarz. Spalony w tym samym czasie co kościół, budynki parafii i szkoły odbudowano w 1679 r. 
Przejęty ponownie przez franciszkanów w 1675 r. kościół św. Krzyża, poddany został gruntownemu remontowi, zakończonemu w 1727 r. W tym też roku, ukończono budowę barokowego klasztoru franciszkanów, który zajął miejsce wcześniejszego drewnianego. Z wielokrotnie przebudowanego klasztoru, zachowało się lavabo, wmurowane w latach 30-tych w północną ścianę szkoły. 
Remont kościoła N.M.P. zakończono w 1699 r.
W drugiej połowie XVII w. zmianie uległ układ sił między ewangelikami a katolikami. Po wojnie trzydziestoletniej kraje podległe Habsburgom przeżywały okres reakcji katolickiej w myśl zasady czyja władza, tego religia. Państwo popierało katolików, dążąc jednocześnie do zupełnego wyeliminowania ewangelików. 
W wyniku tego, po ponad 120 latach ewangelickie kościoły św. Krzyża i św. Andrzeja przejęli ponownie katolicy. Pozbawieni własnego kościoła ewangelicy korzystali przez jakiś czas z kościoła w Rusku, które do 1675 r. wchodziło w skład ewangelickiego Księstwa Legnicko - Brzeskiego. Ewangelicką w większości radę miejską, zmieniono wprowadzając do niej katolików. Doprowadziło to do rozlicznych konfliktów, tym bardziej iż wg spisu z 1704 r. w Środzie mieszkało 396 katolików i 1800 ewangelików. 
Najważniejszym wydarzeniem politycznym XVIII w. było dla Środy jej przejście pod panowanie pruskie (1741 r.). Już 30 grudnia 1740 r. miasto zajęły wojska pruskie na czele z królem Fryderykiem II. Wojny przez Śląsk toczone w latach 1740-1763 między Prusami a Austrią, spowodowały wyniszczenie miasta i okolic. Szczególnie uciążliwym był przełom 1757 i 1758 roku. W pierwszych dniach grudnia Środa była jednym z punktów koncentracji wojsk przed bitwą pod Lutynią stoczoną 5 grudnia 1757 r. Stacjonowało wówczas w mieście ok. 20 tys. żołnierzy. Po bitwie miasto zamieniło się w lazaret dla kilku tys. żołnierzy rannych w bitwie. Szerząca się wówczas zaraza zdziesiątkowała żołnierzy i mieszkańców miasta.

Przejście Środy pod panowanie pruskie oznaczało kolejne, globalne przemiany, wynikające z charakteru tego państwa. Przeprowadzone zmiany administracyjne, ograniczyły znaczenie samorządu miejskiego kosztem urzędu miejskiego, ściśle podporządkowanemu scentralizowanemu aparatowi administracji państwowej.
Z przemian w dziedzinie gospodarczej, odnotować należy fakt powstania pierwszych fabryk, będących wyrazem dokonujących się z wolna przeobrażeń o charakterze kapitalistycznym.­
Jeszcze w czasach austriackich, około 1711 roku, pochodzący ze Szwajcarii Jan Jakub Marschand, założył pierwszą fabrykę tytoniu, dając tym samym początek, rozwiniętej na szeroką skalę w XIX w. produkcji tytoniu i papierosów. W 1742 r. otwarto fabrykę porcelany a w 1750 jedwabiu.

Dominującym sposobem produkcji w XVIII w. była w dalszym ciągu produkcja rzemieślnicza. Według wykazu z 1732 r. czynnych było 220 zakładów, reprezentujących 38 branż rzemieślniczych. Poza trzydziestoma rzeźnikami i piekarzami, których zwykle było dużo w każdym mieście, najwięcej było: szewców - 30, sukienników - 28, kuśnierzy - 17, stolarzy, bednarzy i kołodziei -19. Inne rzemiosła reprezentowane byty przez jednego lub co najwyżej kilku rzemieślników

Kolejnej już, istotnej zmianie uległy stosunki religijne w mieście. Ewangelicy, którzy od 1654 r. pozbawieni byli swobody kultu, wraz z przejściem Środy pod parowanie ewangelickich Prus, uzyskali nie tylko równouprawnienie z katolikami, ale i pełne poparcie ze strony nowych władz. Znalazło to swój wyraz już w 1741 r , kiedy to dokooptowano do rady miejskiej dwóch ewangelików. Zgoda władz umożliwiła budowę kościoła ewangelickiego św. Trójcy, który otwarto 30.05.1745 r., u zbiegu ulic Daszyńskiego i Kolejowej. W pięć lat później, w sąsiedztwie kościoła, otwarto szkołę ewangelicka.

Wiele zmian zaszło też w wyglądzie miasta. W 1774 r. wybrukowano główną ulicę ciągnącą się od Bramy Wrocławskiej do Legnickiej, w 1746 r ul. Świdnicką i Rynek. Dachy domów zaczęto pokrywać dachówka, czyniąc je tym samym bardziej odpornymi na działanie ognia niż dachy z gontów. W 1765 r. obniżono o ok. 1 m mury obronne, jednocześnie zburzono do wysokości murów wieże i baszty. W 1770 r. rozebrano dawny zamek kasztelański, resztki wieży zamkowej zachowany się do początku XIX w.
W 1797 r. podwyższono wieżę więzienną i przykryto hełmem. W tak przebudowanej wieży zawieszono dzwony, które służyły gminie ewangelickiej, gdyż kościół św. Trójcy ich nie posiadał. W 1796 r - tuż za murami od strony północno-wschodniej - założono cmentarz. Z końcem wieku oświetlono ulice miasta, instalując około 80 lamp oliwnych.
l


Początek XIX w. był świadkiem toczonych w Europie wojen napoleońskich. Dla Środy był to czas kolejnych, ciężkich doświadczeń, znaczony licznymi przemarszami różnych wojsk przez miasto i okolice. Już w 1806 r. miasto zostało zrabowane, najpierw przez wojska francuskie, a następnie niemieckie. W 1813 r. Środa ponownie padła łupem wojsk francuskich. Od 31.05. do 5.06. tego roku przebywał w Środzie Napoleon Bonaparte wraz z 30-tysięcznym korpusem, wyczekując postanowień rozejmu jaki zawarto w Pielaszkowicach 4.06.1813 r. Za kwaterę Napoleona służył budynek dzisiejszego żłobka przy ul. Daszyńskiego, który przebudowano na ten cel w 1926 r. Pobyt wrogiej mieszkańcom armii charakteryzowały zwykłe w takich wypadkach rekwizycje, gwałty i rozboje. Dlatego też klęskę Napoleona pod Waterloo, która kończyła okres długoletnich wojen, obchodzono w mieście szczególnie uroczyście 16.01.1816 r.
Wraz z z armią francuską, przebywali w Środzie Polacy, co potwierdzają, między innymi pamiętniki płk. Dezyderego Chłapowskiego.
Wydarzeniem istotnym dla miasta było oddanie do użytku w 1814 r. kolei. Jej oddalenie od miasta było jedną z głównych przyczyn stagnacji gospodarczej miasta w późniejszym okresie. Problem ten usiłowano rozwiązać przez budowę w 1926 r kolejki wąskotorowej łączącej stolicę z miastem.
Przełomowym wydarzeniem w dziedzinie gospodarczej było ogłoszenie w 1810 r. ustawy, znoszącej wszelkie przywileje cechowe i wprowadzającej zasady wolnej gry sił, czyli konkurencji w działalności produkcyjnej i handlu. W Środzie, w dziedzinie gospodarczej, w pierwszej połowie XIX w. wybijała się produkcja tytoniu i mające długie tradycje przędzalnictwo. W drugiej połowie XIX w. obok wyżej wymienionych, szewstwo i garbarstwo.

W XIX w uległy zmianie dotychczasowe funkcje niektórych budowli, powstało też wiele nowych, z których wiele przetrwało do chwili obecnej. W związku z kasata, w 1810 r zakonu franciszkanów, kościół św. Krzyża zamieniono na magazyn, wschodnie skrzydło klasztoru w 1828 r. zaadoptowano na szkołę ewangelicka, zaś skrzydło południowe w 1858 r przeznaczono na mieszkania dla pastorów
Kościół NMP w latach 1816-1871 pełnił funkcję arsenału stacjonującej w Środzie jednostki wojskowej. Dodajmy, że początki Środy jako miasta garnizonowego sięgają 1682 r.
W 1847 r na terenie dawnego ogrodu zamkowego rozpoczęto budowę więzienia - obecny budynek sadu. W 1869 r zlikwidowano XIV-wieczny szpital dla ubogich św. Mikołaja przy ul. Legnickiej, a na jego miejsce otwarto nowy przy ul. Kościuszki. Pod koniec XIX w dzięki inicjatywie sióstr zakonnych otwarto nowe szpitale, ewangelicki przy ul. Kilińskiego i katolicki przy ul. Konstytucji 3 Maja.
W 1862 r w sąsiedztwie straży pożarnej wybudowano synagogę. Dodajmy iż w 1840 r. w czterotysięcznej Środzie mieszkało ok. 90 Żydów.
W 1896 r otwarto salę gimnastyczną wybudowaną z inicjatywy założonego w 1861 r. Męskiego Związku Gimnastycznego.
W 1895 r. ukazały się w sprzedaży pierwsze karty pocztowe z widokami Środy
Z licznych zmian w wyglądzie miasta, jakie nastąpiły w pierwszych latach XX w. wymieńmy te, które przetrwały do naszych czasów:
~ 27.01.1900 r - po raz pierwszy zapaliły się lampy elektryczne oświetlające miasto

w 1902 r. oddano do użytku budynek straży pożarnej, ochotnicza straż pożarna powstała w Środzie w 1864 r
w 1905 r. wybudowano dzisiejszy budynek poczty Urząd pocztowy założono już w 1885 r. i pierwotnie mieścił się on przy ul. Legnickiej.
Dzięki inicjatywie władz i mieszkańców miasta w 1920 r. założono w Środzie Gimnazjum, którego budynek powstał w latach 1920-1929 - obecnie Zespół Szkół przy ul. Wrocławskiej.
Powstała w 1923 r Szkoła Rolnicza, otrzymała w 1929 r. swą siedzibę w budynku przy ul. Strzeleckiej obecnie przedszkole.
Muzeum miejskie zaczęto organizować w 1920 r wyznaczając mu pomieszczenia w budynku dzisiejszej Zasadniczej Szkody Rolniczej. W 1935 r. przeniesiono je do ewangelickiego kościoła św. Trójcy W 1945 r cenne zbiory uległy zniszczeniu i rozproszeniu.
Kościół św. Krzyża pełniący w XIX w. funkcję magazynu, po gruntownym remoncie otwarto w 1933 r Okrutne lata II wojny światowej przyniosły przełomowe
zmiany w dziejach Środy. 9 lutego 1945 r. pułki 181 dywizji piechoty płk. Pawła Morozowa z 74 korpusu Piechoty, wchodzące w skład VI armii ogólnowojskowej I Frontu Ukraińskiego, po rozbiciu w rejonie miasta niemieckiej grupy Sachsenheimer" - zdobyły Środę. W wyniku nowego układu sił politycznych w Europie po II wojnie światowej i wynikających z tego zmian granic niektórych państw, Śląsk wraz z Warmią, Mazurami i Pomorzem wszedł w skład Polski. Tym samym dla Środy rozpoczął się nowy, znowu polski okres dziejów W wyniku postanowień z Jałty i Poczdamu, ludność niemiecka została przesiedlona na tereny obecnych państw niemieckich. Od wiosny 1945 r miasto zaczęli zasiedlać Polacy, przyjeżdżający tu z różnych województw przedwojennej Polski.